PENGENALAN
Kitab Manhaj An-Naqd ind’
Al-Muhaddithin, Nasy’atuhu wa tarikhuhu (Metodologi Kritikan di sisi al-Muhaddithin,
Perkembangannya dan Sejarahnya) merupakan sebuah kitab kontemporari karangan
seorang pakar hadith, Dr. Muhammad Mustafa Al-A’zami. Buku tersebut diterbitkan
oleh penerbit Maktabah Al-Kautsar dan dicetak bersama-sama dengan Kitab at-Tamyiz
karangan Imam Abu Hussain Muslim Bin Al-Hajjaj Al-Qusyairi An-Naisaburi r.a.
Cetakan pertama kitab ini adalah pada tahun 1975M/1395H diikuti cetakan kedua
pada tahun 1982M/1402H dan cetakan ketiga pada tahun 1990M/1410H. Kitab ini setebal 149 muka surat dan disambung
dengan Kitab at-Tamyiz daripada mukasurat 150 sehingga mukasurat 234.
Muhammad Mustafa Al-A’zami
merupakan salah seorang ulama’ semasa di dalam bidang hadith yang dilahirkan di
Mau, Uttar Pradesh, India pada awak 1930-an. Beliau menerima pendidikan sarjana
muda dari Dar-Uloom Deoband, India. Kemudian beliau menyambung pengajian
peringkat ijazah tinggi di Universiti Al-Azhar, Kaherah pada tahun 1955 dan
diikuti doktor falsafah dari Universiti Cambridge pada tahun 1966. Beliau
dianugerahkan gelaran Professor Emiratus oleh Universiti Raja Saud, Riyadh di
mana beliau adalah ketua Jabatan Pengajian Islam di universiti tersebut. Beliau
turut menjadi pensyarah pelawat dan fellow pelawat di beberapa universiti di
Barat antaranya Universiti Oxford, Universiti Colorado dan Universiti Michigan.
Selain menulis buku dalam bahasa arab, beliau turut menulis di dalam bahasa
Inggeris. Antara buku yang beliau tulis dan telah diterbitkan ialah Studies
in Early Hadith Literature, Hadith Methodology and Literature, On Schacht’s
Origin of Muhammadan Jurisprudence, Dirasat fi al-Hadith An-Nabawi, Kuttab
an-Nabi dan al-Muhaddithun min al-Yamamah. Antara buku yang ditahqiq
oleh beliau ialah al-‘ilal oleh Ibn al-Madini, Kitab at-Tamyiz
oleh Imam Muslim, Sahih Ibn Khuzaimah dan Sunan ibn Majah. Pada tahun 1980
beliau menerima Anugerah Antarabangsa Raja Faisal kerana sumbangan beliau dalam
pengajian Islam.[1]
Sebahagian kitab karangan beliau turut diterjemah di dalam pelbagai bahasa
antaranya bahasa Indonesia.
Di dalam muqaddimah cetakan
pertama kitab ini, Dr.Mustafa menyatakan bahawa buku Manhaj An-Naqd ind’
Al-Muhaddithin ini sebenarnya merupakan muqaddimah beliau kepada kitab at-Tamyiz
karangan Imam Muslim yang ditahqiq oleh beliau. Isi kitab ini adalah pada
asalnya merupakan syarahan yang beliau sampaikan kepada pelajar master Kuliyyah
Syariah di Mekkah selain penambahan kandungan daripada buku beliau dalam bahasa
Inggeris bertajuk Studies in Early Hadith Literature.
KEPENTINGAN KITAB
Antara kepentingan kitab karangan
Dr.Mustafa yang menyebabkan ia sewajarnya dibaca dan ditelaah ialah:
Ia memberikan kefahaman
kepada pembaca berkenaaan latarbelakang perkembangan serta sejarah manhaj
kritikan dalam ilmu hadith. Dengan itu, pembaca sekurang-kurangnya dapat
memahami bagaimana sesuatu hadith ditentukan statusnya serta menghargai usaha
yang telah dilakukan oleh muhaddithin untuk memelihara kesuciaan hadith.
Melalui kitab ini, penulis
menegaskan dan berhujah bahawa manhaj kritikan hadith yang diaplikasi oleh
muhaddithun adalah merupakan manhaj berdasarkan kajian ilmiah terhadap sanad
dan matan. Pembaca dikemukakan dengan hujah-hujah yang menyokong keterangan
penulis tersebut.
Ia mengenalpasti serta
menjawap kritikan golongan tertentu di kalangan umat Islam dan Orientalis yang
mendakwa bahawa manhaj kritikan hadith yang dipakai oleh muhaddithun
mengandungi kelemahan sekaligus mencabar keautoritiaan hadith sebagai sumber
pensyariatan. Melalui kitab ini, penulis menjawap setiap tuduhan yang boleh
mengelirukan umat Islam tersebut secara ilmiah dan tuntas.
Kitab ini turut melakukan
perbandingan metodologi kritikan yang terdapat dalam bidang hadith dan sejarah
sekaligus membuktikan bahawa manhaj kritikan hadith adalah merupakan batu asas
dalam bidang kritikan teks dan mempunyai kaedah yang lebih mantap berbanding
manhaj kritikan di dalam bidang-bidang ilmu lain.
Kitab ini sedikit sebanyak
membantu pembaca memberikan kefahaman latarbelakang ilmu kritikan hadith
sebelum pembaca membaca kitab karangan Imam Muslim bertajuk at-Tamyiz yang
dicetak bersama selepas daripada kitab ini.
KANDUNGAN KITAB
Kitab ini dibahagikan kepada
7 bab dan dimulakan dengan muqaddimah kitab.
Di dalam muqadimah kitab,
penulis mengkritik dua buah kitab iaitu yang pertama kitab ditulis oleh Dr.Usman
Mawafi bertajuk ‘Manhaj an-Naqd at-Tarikhi ‘Ind al-Muslimin wa Manhaj al-Uruba’
dan kitab karangan Dr. Nuruddin ‘Itr bertajuk ‘Manhaj an-Naqd fi Ulum
al-Hadith’. Penulis kemudian membahagikan perkembangan manhaj kritikan
hadith kepada tiga peringkat iaitu peringkat pertama khas dengan sahabat,
peringkat kedua bermula dengan tabi’in sehingga pertengahan kurun ke-4 dan
peringkat ketiga bermula daripada pertengahan kurun ke-4. Antara ciri utama
peringkat awal ialah semua sahabat diterima sebagai adil dan diterima semua
hadith mereka walaupun secara mursal tanpa ada bantahan di kalangan ulama’.
Ciri utama peringkat kedua ialah pengasingan yang ketat antara al-‘Adalah dan
al-Dabt serta al-Itqan para perawi. Ciri utama peringkat ketiga ialah
at-Tasahul (kelonggaran) di dalam penyampaian ilmu, penggunaan istilah dalam
ilmu hadith serta syarat-syarat penerimaan perawi. Kemudian penulis menerangkan
secara ringkas perbahasan bagi setiap bab.
Dalam Bab 1, penulis
membicarakan tentang perkembangan, sejarah dan peringkat-peringkat perkembangan
kritikan di sisi Muhadithin. Penulis memulakan dengan membawakan dalil-dalil
kedudukan sunnah sebagai sumber pensyariatan serta kewajipan menyebarkannya. Kemudian
penulis menyatakan keperluan kritikan hadith kerana antara fitrah manusia adalah
tersilap atau tersalah. Justeru kepentingan kritikan bukan sekadar untuk tujuan
ilmiah sebaliknya untuk memlihara sunnah kerana kejayaan umat Islam adalah
berdasarkan kepada pengamalan kepada sunnah yang sahih. Realitinya sifat
berhati-hati atau penelitian kepada hadith telah bermula sejak zaman Rasulullah
lagi. Penulis membawakan 6 contoh kejadian di zaman Rasullah di mana para
sahabat mengesahkan kebenaran sesuatu berita yang diterima daripada sahabat
yang lain dengan merujuk kepada nabi sebelum menerima berita tersebut sebagai
benar. Sikap tersebut bukan menandakan sahabat menyangka sahabat lain berbohong
sebaliknya untuk memberi ketenangan pada jiwa sebagaimana tindakan Nabi Ibrahim
a.s yang meminta Allah s..w.t menunjukkan bukti kekuasaan menghidupkan burung
yang telah mati. Penulis kemudiannya membawakan senarai pengkritik-pengkritik
hadith daripada zaman sahabat yang dimulai dengan Abu Bakr r.a dan diikuti
dengan zaman tabi’in yang terdiri saripada Madrasah Madinah dan Iraq serta
kemudiannya tersebar meluas. Di akhir bab ini penulis membawakan 3 pandangan
atau tanggapan berkenaan ilmu kritikan hadith yang hanya dimiliki oleh muhaddithin
iaitu:
- Golongan
pertama menganggap ilmu ini sesuatu yang mustahil dan orang yang menghukum
sesuatu hadith itu sahih atau sebaliknya hanya berdasarkan kepada tekaan
semata-mata dan mereka mendakwa memiliki ilmu ghaib yang tidak mungkin mereka
ketahui.
- Golongan
kedua menganggap ilmu kritikan hadith adalah ilmu yang diilhamkan oleh
Allah dan tidak berasaskan manhaj ilmiah.
- Golongan
ketiga beranggapan ilmu ini tidak berasaskan manhaj ilmiah dan bukan ilham
daripada Allah.tetapi ia adalah ilmu secara praktikal.
Penulis menegaskan bahawa
Kitab Tamyiz menjawab dan menolak ketiga-tiga pandangan ini sebaliknya ilmu
kritikan hadith adalah berdasarkan kepada kajian menggunakan manhaj ilmiah meliputi
kajian perawi-perawi dan matan hadith.
Dalam bab 2, penulis
membicarakan tentang topik al-‘Adalah dan kefahaman serta jalan untuk
mengenalinya. Penulis membawakan makna al’Adalah dari segi bahasa serta
pemahaman muhaddithin antaranya ashab mustalah al-hadith yang memberikan makna
al-‘adl sebagai seseorang muslim yang baligh, selamat daripada kefasikan dan
perkara-perkara yang merosakkan muru’ah. Selamat daripada kefasikan adalah ciri
utama al-’Adalah dan penulis kemudian membawakan perbahasan berkenaan kefasikan
dari segi bahasa serta istilah. Penulis membahagikan jenis kefasikan kepada dua
iaitu kefasikan dengan bid’ah dan kefasikan dengan ma’siat. Penulis berpendapat
bahawa kefasikan yang mencacatkan al-‘Adalah iaitu kefasikan dengan ma’siat.
Penulis membawakan contoh-contoh kata-kata pengkritik hadith di mana mereka
menerima riwayat daripada ahli bid’ah di kalangan syiah, mu’tazilah, khawarij,
qadariah dan lain-lain lagi. Manakala syarat penerimaan hadith daripada ahli
bida’ah pula ialah perawi tersebut bukanlah pendakwah kepada bida’ah yang
dilakukannya dan hadith yang diriwayatkan bukanlah menyokong bida’ahnya. Manakala
jalan untuk mengetahu al-‘adalah perawi adalah melalui kata-kata ulama’ (al-Jarh
wa al-Ta’dil) terhadap perawi tersebut.
Dalam bab 3, penulis
berbicara tentang ad-Dabt dan al-Itqan serta jalan untuk mengetahui
kedua-duanya. Penulis menjelaskan kaedah al-Mua’radah riwayat-riwayat
(perbandingan riwayat) sebagai kaedah untuk menentukan ad-Dabt dan al-Itqan
perawi. Abu Bakar r.a adalah orang yang pertama menggunakan kaedah ini
berdasarkan dalil yang dibawa oleh penulis di mana Abu Bakar meminta penyaksian
daripada sahabat lain apabila seorang nenek datang menuntut hak harta pusakanya
sebanyak 1/6. Kemudian penulis membincangkan perkembangan kaedah al-Mu’aradah
tersebut di zaman Tabi’in dan seterusnya. Penulis turut menolak dakwaan bahawa
sahabat antaranya Umar r.a. menolak hadith ahad berdasarkan hadith yang
menunjukkah sahabat meminta saksi bagi hadith yang diriwayatkan oleh seorang
perawi (kaedah mua’radah). Penulis turut menjelaskan 6 jenis al-Mua’radah iaitu
perbandingan riwayat beberapa sahabat Rasulullah antara satu sama lain,
perbandingan riwayat seorang muhaddith pada zaman yang berbeza, perbandingan
riwayat-riwayat beberapa pelajar bagi seorang guru, perbandingan riwayat
seorang muhaddith dengan riwayat kawannya semasa belajar, perbandingan kitab
dengan ingatan serta kitab dengan kitab, perbandingan riwayat dengan Al-Quran.
Dalam bab 4, penulis membincangkan
tentang kritikan akli pada pandangan muhaddithin. Penulis menyimpulkan bahawa
para muhaddith turut menggunakan akal dalam keadaan tertentu apabila menentukan
kesahihan sesuatu hadith walaupun penggunaan akal amatlah sedikit kerana
kebanyakan riwayat adalah berkenaan sesuatu yang mungkin bagi akal seperti riwayat
yang menyatakan Rasulullah makan dengan tangan kanan, minum dalam tiga nafas
dan doa tertentu sebelum dan selepas bangun dari tidur. Oleh itu untuk
menentukan kesahihan hadith seperti ini adalah melalui kajian sanad.
Muhaddithin memelihara akal dalam 4 peringkat iaitu ketika as-Sima’
(pendengaran hadith), ketika at-Tahdis (periwayatan hadith), ketika menghukum
perawi-perawi dan ketika menghukum ke atas hadith-hadith. Penulis turut
menyenaraikan 10 syarat yang dikenalpasti oleh Ibn Qayyim untuk mengetahui
sesuatu hadith sahih atau maudu’ tanpa melihat kepada sanad.
Dalam bab 5, penulis
berbicara tentang perbandingan antara metodologi kritikan dalam ilmu hadith dan
ilmu sejarah. Kedua-dua bidang ilmu tersebut mempunyai persamaan dari segi
kedua-duanya mengkaji dokumen atau bahan pada masa lalu. Kritikan dalam ilmu
sejarah baru sahaja berkembang. Antara kaedah kritikan dalam ilmu sejarah ialah
kritikan al-Batini al-Iijaabi dan al-Batini al-Salbi. Penulis membandingkan
setiap langkah (4 langkah yang dibincangkan) dalam metodologi kritikan ilmu
sejarah dengan kritikan dalam ilmu hadith. Akhirnya penulis menyimpulkan bahawa
kaedah kritikan dalam ilmu hadith adalah lebih mantap dalam kritikan teks
berbanding ilmu sejarah.
Dalam bab 6, penulis membicarakan
tentang tohmahan terhadap manhaj kritikan muhaddithin yang dilemparkan oleh
beberapa golongan orang Islam seperti Taha Hussein, Ahmad Amin dan Abu Rayyah
serta golongan Orientalis. Antara kritikan yang utama adalah berkenaan
penerimaan semua sahabat adalah bersifat dengan al-A’dalah. Penulis
mengenalpasti 4 hujah yang digunakan untuk menolak keadilan sahabat iaitu
pendapat yang mengatakan sahabat bersifat dengan al-a’dalah bukan mazhab
al-Muhaqqiqin; terdapat sebahagian sahabat yang dikategorikan sebagai munafiq,
penipu dan pelaku dosa besar menolak keadilan mereka secara keseluruhan; terdapat sahabat mengkafirkan antara satu
saman lain dan menuduh satu sama lain berbohong; dan penerimaan kesemua sahabat
adalah adil bertentangan dengan tabiat kemanusian. Penulis mengemukakan hujah
menolak setiap dakwaan tersebut.
Dalam bab ke-7 dan terakhir penulis
membicarakan tentang Orintalis dan manhaj kritikan al-Muhaddithin. Penulis
memulakan bab ini dengan menerangkan penolakan golongan Orientalis terhadap
manhaj kritikan Muhaddithin kerana bagi mereka Muhaddithin lebih mementingkan
sanad berbanding matan menyebabkan manhaj kritikan tersebut lemah. Oleh itu
penulis membawakan 3 contoh kritikan hadith yang dilakukan oleh 3 Orientalis iaitu
Ignaz Goldziher, Aran Jan Wansack dan Joseph Schacht. Penulis membincangkan
setiap kritikan yang dibawakan oleh orientalis tersebut dan mengemukakan hujah
balas yang menjawap setiap kritikan.
METODOLOGI PENGARANG
Berdasarkan kepada
pemerhatian terhadap kitab ini, berikut adalah beberapa metodologi Dr.Muhammad
Mustafa al-A’zami di dalam penulisan kitab ini:
- Penulis
beristidlal dengan hadith-hadith nabi, ayat Al-Quran dan kata-kata salaf
dan muhaddithun untuk mengukuhkan hujah yang dibawa oleh beliau. Contohnya
penulis membawakan ayat surah Tahaa ayat 115 sebagai dalil bahawa antara
fitrah manusia adalah tersilap atau tersalah, oleh itu perlu kepada manhaj
kritikan hadith untuk membezakan hadith yang terpelihara daripada
kesalahan dan kesilapan tersebut.
- Setiap
hadith dan petikan kata-kata akan dinyatakan sumber rujukan di dalam nota
kaki menggunakan simbol contohnya merujuk kepada Sunan Tirmizi جه
merujuk kepada Sunan Ibn Majah. Penulis membawakan penerangan kepada simbol
yang digunakan tersebut dihujung kitab at-Tamyiz.
- Penulis
turut menggunakan hujah logik akal atau kajian saintifik yang
dilakukan dalam bidang tertentu
untuk memperkukuhkan hujah menyokong manhaj kritikan muhaddithin atau untuk
menolak dakwaan-dakwaan Orientalis. Contohnya beliau mengemukakan
pandangan Dr.Malik Badri, seorang pakar psikologi berkenaan ‘selective
preception’ oleh golongan yang taksub kepada sesuatu mazhab atau
pemikiran. Oleh itu, manhaj muhaddithin yang menetapkan syarat hanya menerima
riwayat ahli bida’ah yang tidak menyeru kepada bida’ahnya adalah tepat
dengan kajian psikologi menurut pendapat penulis.
- Contoh-contoh
dalam bentuk hadith nabi, atsar sahabat dan kisah tabi’in banyak dibawakan
untuk menjelaskan sesuatu makna. Contohnya untuk menjelaskan setiap 6
jenis mu’aradah riwayat, penulis membawakan untuk setiap jenis tersebut
amsilah/contoh-contoh masing-masing.
KEISTIMEWAAN KITAB
Keistimewaan kitab karangan Dr.Muhammad
Mustafa al-A’zami ini amatlah banyak berdasarkan kepada manfaat yang diberikan
oleh kitab ini kepada pembaca terutama dalam memberikan pemahaman terhadap
manhaj kritikan hadith. Walau bagaimanapun untuk tujuan tugasan ini, dibawakan
beberapa keistimewaan yang saya sempat kenalpasti, iaitu:
- Susunan
topik kitab ini yang dimulai dengan menceritakan latarabelakang sejarah
kritikan dalam hadith dan diikuti dengan perbahasan ringkas metodologi
kritikan berdasarkan kritikan sanad dan matan dan diakhiri dengan
sanggahan penulis terhadap tohmahan beberapa orang Islam dan Orientalis
terhadap metodologi kritikan muhaddithin, menunjukkan ketersusunan
perbahasan yang dikemukakan. Sekaligus membantu memberi pemahaman kepada pembaca
dan menggelakkan kekeliruan.
- Contoh-contoh
dalam bentuk hadith, atsar sahabat dan kata-kata ulama’ hadith yang banyak
dibawakan oleh penulis untuk menjelaskan makna sesuatu topik perbahasan membantu
pembaca memahami mesej yang ingin disampaikan.
- Perbahasan
kitab ini adalah secara ringkas tetapi cukup untuk memberikan kefahaman
berhubung manhaj kritikan hadith di sisi Muhaddithin dan sebagai
muqaddimah kepada kitab Tamyiz.
- Penggunaan
bahasa yang tidak terlalu susah difahami dan struktur ayat yang ringkas
memudahkan pembaca untuk memahami perbahasan yang dibawakan.
KELEMAHAN KITAB
Kelemahan yang dikenalpasti
terdapat di dalam kitab ini – jika boleh
ditafsirkan sebagai kelemahan - adalah secara relatif bergantung kepada
golongan pembaca. Antara kelemahan tersebut ialah:
- Penulis
tidak menyatakan status hadith dan riwayat-riwayat yang dibawakan. Penulis hanya menyatakan
daripada kitab sunan mana hadith atau riwayat-riwayat tersebut dipetik.
Bagi pembaca awam, walaupun dinyatakan sumber hadith atau riwayat-riwayat
tersebut daripada kitab-kitab sunan, mereka tidak mempunyai kemampuan
untuk menentukan sendiri status hadith berkenaan. Berdasarkan kepada
pembacaan saya juga tidak didapati bahawa penulis beriltizam untuk
membawakan hadith atau riwayat-riwayat yang sahih sahaja. Mungkin penulis
sewajarnya menyertakan sekali status hadith atau riwayat yang dibawakan di
dalam nota kaki atau menyatakan di dalam muqaddimah kitab bahawa setiap
hadith dan riwayat yang dibawakan adalah sahih. Ini dapat menggelakkan
keraguan pembaca berhubung status hadith dan riwayat tersebut.
- Bahagian
nota kaki yang menunjukkan sumber rujukan sesuatu hadith, atsar, kata-kata
ulama’ tidak disertakan dengan maklumat lengkap berhubung cetakan kitab
yang dirujuk tersebut. Penulis hanya menyatakan nama kitab dan halaman
mukasurat di mana maklumat tersebut diambil. Ini mungkin boleh menyebabkan
kesukaran kepada mana-mana pengkaji yang ingin meneliti kesahihan rujukan
penulis atau ingin mendapatkan maklumat lebih lanjut berhubung rujukan tersebut
kerana mungkin perbezaan cetakan atau penerbit menyebabkan perbezaan
naskah kitab.
PENUTUP
Dr. M.M al-A’zami telah
memberikan sumbangan besar dalam mempertahankan kedudukan manhaj kritikan
hadith daripada tohmahan golongan umat Islam yang tidak faham atau Orientalis yang
ingin menimbulkan keraguan kepada umat Islam melalui kitab yang nipis ini.
Walaupun perbahasan yang dikemukakan adalah ringkas namun cukup untuk umat
Islam sedar dan menghargai jasa para Muhaddithin yang telah berusaha memelihara
kesucian as-Sunnah melalui manhaj kritikan hadith. Kesungguhan ulama’ salaf
dalam memelihara hadith sewajarnya diteruskan melalui usaha penyebaran hadith
yang sahih serta membanteras penyebaran hadith maudu’ atau menanam sikap
kebertanggungjawaban umat Islam di dalam penyebaran hadith Rasulullah s.a.w. Yahya
Bin Said al-Qattan, sebagaimana dipetik oleh Dr.M.M al-A’zami di dalam kitab
ini, berpesan kepada Abu Bakar Bin Khallad yang menziarahinya ketika beliau
sakit:
“Hafallah
daripadaku,sesungguhnya aku lebih menyukai permusuhanku di akhirat dengan
lelaki daripada manusia di bumi daripada permusuhanku di akhirat dengan Nabi
sallalahualaihi wasallam.”
الله اعلم
17
Rejab 1433H
7
Jun 2012
[1] M.M. Al-Azami, The History of The
Quranic Text: From Revelation to Compilation, A Comparative Study with the Old
and New Testatements. (Terbitan bersama Azami Publishing House, Islamic Book
Trust & Al-Qalam Publishing, 2011), vii.
Tiada ulasan:
Catat Ulasan