ANALISIS HADITH MUKHTALIF: KAJIAN BERKAITAN HADITH WAKTU SOLAT JUMAAT SEBELUM ATAS SELEPAS ZAWAL

 

 

 

 

 Disediakan oleh:  Shahizad Bin Sulaiman

ISI KANDUNGAN

Pendahuluan

1.      Pengertian Mukhtalif Hadith

2.      Sejarah perkembangan Ilmu Muktalif Hadith

2.1 Zaman Rasulullah saw

2.2 Zaman Sahabat

2.3 Zaman Tabiin

2.4 Zaman Pembukuan

2.4.1    Imam Syafie dan Kitab Ikhtilaf al-Hadith

2.4.2    Imam Ibn Qutaibah dan Kitab Ta’wil Mukhtalif al-Hadith

2.4.3    Imam at-Tahawi (w. 321H) dan Kitab Musykil al-Atsar

2.4.4        Kajian Semasa

3.      Kaedah Menyelesaikan hadith yang bertentangan

3.1  al-Jamuu

3.2  al-Naskh

3.3  al-Tarjih

3.4  al-Tawaqquf

4.      Analisis Hadith Waktu Solat Jumaat

Hadith 1 - Takhrij dan Status Hadith

Hadith 2 - Takhrij dan Status Hadith

5.      Aplikasi kaedah menyelesaikan pertentangan hadith waktu solat Jumaat

6.      Kesimpulan

 

Bibliografi

 

PENDAHULUAN

Semasa Covid-19 merebak di seluruh dunia bermula Mac 2020 sehingga 2022 yang lalu, terdapat fatwa yang dikeluarkan berdasarkan kepada prinsip tarakhkhus fi al-fatawa[1]  antaranya adalah fatwa yang dikeluarkan oleh Jawatankuasa Fatwa Singapura berkaitan keharusan Solat Jumaat sebelum gelincir matahari[2]. Fatwa tersebut menarik perhatian ramai kerana ia berbeza dengan pandangan Mazhab Shafie yang menjadi pegangan umum umat Islam di Nusantara di mana masuk waktu Solat Jumaat adalah selepas gelincir matahari. Hakikatnya, perbezaan pandangan berkaitan masuk waktu Solat Jumaat tersebut timbul disebabkan terdapat hadith yang bertentangan antara satu sama lain.

 

Hadith bermaksud warisan daripada Rasulullah SAW dalam bentuk ucapan, perbuatan, taqrir, sifat fizikal, akhlak atau sirah sama ada ia sebelum Rasulullah SAW diutuskan sebagai Nabi atau selepasnya[3]. Hadith Rasulullah SAW merupakan wahyu daripada Allah[4].Oleh itu, hadith diterima sebagai sumber kedua dalam penshariatan Islam yang bukan sahaja berperanan menjelaskan hukum-hakam yang diasaskan Al-Quran malah turut mengasaskan hukum-hakam yang tidak dijelaskan oleh Al-Quran[5].

 

Justeru adalah mustahil bahawa hadith Rasulullah saw bertentangan/ taarudh antara satu sama lain kecuali salah satu daripada hadith tersebut adalah tidak tsabit. Malah salah satu daripada kaedah kritikan matan hadith yang diaplikasi oleh Ulama’ ialah membandingkan sesuatu matan hadith dengan matan hadith yang sahih[6].

 

Ulama’ sepakat bahawa hadith yang sahih tidak akan bercanggah antara satu sama lain dan sekiranya ada yang kelihatan bercanggah maka ia hanyalah percanggahan zahir sahaja dan bukan hakiki[7]. Bagi menyelesaikan percanggahan antara hadith, ulama’ telah menggunakan beberapa kaedah iaitu al-Jam’u, at-Tarjih dan an-Naskh. Apabila percanggahan tersebut tidak dapat diselesaikan maka ulama’ mengamalkan at-Tawaquf. Perbezaan aplikasi kaedah tersebut dalam menyelesaikan percanggahan antara hadith sahih berkaitan hukum-hakam memberikan implikasi kepada hukum fiqh yang diistinbat.

 

Di dalam ilmu hadith, perbincangan ini merupakan perbincangan berkaitan Mukhtalif al-Hadith. Ulama’ telah memberi perhatian kepada bidang ini melalui penulisan mereka sejak zaman awal Islam lagi antaranya al-Imam As-Syafie (m. 204H) melalui kitab beliau iaitu Ikhtilaf al-Hadith, Imam Ibn Qutaibah (m. 276H) melalui karya beliau Ta’wil Mukhtalif al-Hadith, al-Imam at-Tahawi (m. 321H) melalui karya beliau Syarh Ma’ani al-Atsar dan Musykil al-Atsar dan al-Imam Ibn Furak (m. 406H) melalui karya beliau Musykil al-Hadith. Pada masa kini, pelbagai kajian di peringkat master dan PHD telah dihasilkan berkaitan dengan bidang Mukhtalif al-Hadith.

 

Perbahasan ini akan membincangkan sejarah perkembangan ilmu Mukhtalif Hadith, kaedah ulama’ dalam menyelesaikan pertentangan antara hadith bertentangan, dan pengaplikasian kaedah tersebut dengan menganalisis dua hadith hukum yang bertentangan berkaitan masuk waktu Solat Jumaat sebelum dan selepas zawal.  

 

1.      PENGERTIAN MUKHTALIF HADITH

Mukhtalif adalah Isim Fa’il (kata nama) daripada Ikhtalafa bermaksud berlainan dan lawannya adalah bersepakat. Di dalam Al-Quran, Allah s.w.t berfirman:

“…dan pohon-pohon tamar (kurma) dan tanaman-tanaman yang berlainan (bentuk, rupa dan) rasanya; dan buah zaiton dan delima, yang bersamaan (warnanya atau daunnya) dan tidak bersamaan (rasanya)…” (Surah al-An’am 6:141)

 

Imam an-Nawawi (m. 676H) mendefinisikan Mukhtalif Hadith sebagai dua hadith yang berlawanan antara satu sama lain dari segi makna secara zahir maka ditaufiq atau ditarjihkan[8]. Ibn Jamaah (m. 733H) pula menyatakan bahawa Mukhtalif Hadith ialah dua hadith yang berlawanan pada makna zahir maka dijama’ atau ditarjihkan salah satu daripadanya[9]. Ilmuwan hadith kontemporari, Dr. Muhammad Abu Laits al-Khayr al-Abadi mendefinisikan Mukhtalif Hadith sebagai hadith maqbul yang bertentangan dengan hadith seumpamanya secara zahir[10].

 

Menurut Dr. Fathuddin al-Bayanuni, kemungkinan al-Imam al-Hakim (m. 405H)  antara ulama’ terawal menggunakan istilah Mukhtalif Hadith di dalam kitab-kitab Ulum Hadith.[11] Selain daripada Mukhtalif Hadith, terdapat beberapa istilah lain yang digunakan oleh ulama merujuk kepada bidang tersebut antaranya adalah Musykil Hadith. Terdapat ulama’ membezakan istilah Mukhtalif Hadith dengan Musykil Hadith di mana Musykil Hadith merangkumi Mukhtalif Hadith dan hadith-hadith yang maknanya tersembunyi kerana sebab tertentu serta tidak dapat difahami kecuali dengan melakukan penelitian semata-mata atau dengan dalil yang lain; dan hadith yang bertentangan dengan dalil lain seperti Al-Quran, Ijma’ dan Qias[12]. Ini bermaksud Musykil Hadith adalah umum manakala Mukhtalif Hadith lebih khusus.

 

Walau bagaimanapun Dr. Syaraf Qudah tidak bersetuju dengan pandangan yang membezakan antara Mukhtalif al-Hadith dengan Musykil al-Hadith kerana bagi beliau bahasa arab tidak membezakan antara dua makna tersebut; dan ulama’ mutaqaddimin tidak memisahkan antara dua istilah berkenaan samada secara teori atau praktikal.[13]

 

2.      SEJARAH PERKEMBANGAN ILMU MUKTALIF HADITH

Usaha untuk mengharmonikan hadith yang bertentangan dari segi zahir telah bermula sejak hayat Rasulullah SAW lagi. Pada zaman Rasulullah SAW, sahabat akan berijtihad untuk memahami hadith yang bertentangan tersebut dan kemudiannya merujuk usaha mereka menyelesaikan pertentangan tersebut kepada Rasulullah SAW dan ia akan disahkan oleh Rasulullah SAW. Kemudian para sahabat mempraktikkannya sehinggalah ia berkembang dan dibukukan menjadi satu bidang ilmu di dalam Ilmu Hadith. Berikut adalah contoh-contoh di mana hadith yang bertentangan diselesaikan dari satu zaman ke zaman berikutnya menunjukkan perkembangan ilmu Mukhtalif Hadith tersebut:  

 

2.1.         Zaman Rasulullah

Para sahabat mempunyai pandangan berbeza dalam mengharmonikan pertentangan antara hadith (Janganlah mana-mana di kalangan kamu mengerjakan Solat Asar melainkan di perkampungan Bani Quraizah)[14] dan hadith (Amalan yang paling disukai oleh Allah adalah solat di awal waktu)[15]. Memandangkan mereka diutuskan ke perkampungan Bani Quraizah dan Rasulullah SAW tiada bersama untuk mendapatkan penjelasan kepada maksud hadith-hadith tersebut maka dalam mengharmonikan kedua-dua hadith sahih tersebut, terdapat dua pendekatan yang diambil oleh sahabat iaitu:

a.       Sebahagian sahabat berpandangan bahawa hadith solat di awal waktu adalah umum manakala hadith pertama adalah khusus maka mereka melewatkan solat asar sehingga sampai di perkampungan Bani Quraizah.

b.      Sebahagian sahabat yang lain berpandangan bahawa hadith pertama bersifat muhtamil manakala arahan solat di awal waktu adalah jelas. Oleh itu mereka memahami maksud Rasulullah SAW adalah menyuruh mereka bersegera sampai ke perkampungan Bani Quraizah dan bukan mengarahkan supaya melewatkan solat sehingga sampai ke tempat tujuan, justeru mereka solat Asar di perjalanan apabila masuk waktu Asar.

Setelah pulang, para sahabat kemudiannya merujuk perkara tersebut kepada Rasulullah SAW untuk mengesahkah kaedah yang digunakan oleh mereka di mana Rasulullah SAW membenarkan kedua-dua pandangan berkenaan[16].   

 

2.2.        Zaman Sahabat

Selepas kewafatan Rasulullah SAW, para Sahabat akan berpegang kepada Sahabat yang lebih faqih dalam sesuatu bidang berkaitan untuk memahami hadith yang bertentangan. Antara contoh yang berlaku ialah hadith di mana A’isyah RA (m. 57H) dan Ummu Salamah RA meriwayatkan bahawa (Rasulullah SAW bangun pada suatu pagi dalam keadaan berjunub kerana bersetubuh dan bukan bermimpi, kemudian baginda berpuasa Ramadhan)[17] bertentangan dengan hadith yang diriwayatkan oleh Abu Hurairah RA bahawa Rasulullah SAW bersabda (Barangsiapa mendapat pagi Ramadhan dalam keadaan berjubub maka janganlah dia berpuasa)[18]. Apabila Abu Hurairah RA diberitahu tentang hadith yang diriwayatkan oleh isteri Rasulullah SAW tersebut maka beliau mentarjihkan riwayat tersebut kerana isteri Rasulullah SAW lebih mengetahui tentang bab berkenaan.[19]

 

2.3.       Zaman Tabiin

Ketika Imam al-Auzaie (m. 157H) bertemu dengan Imam Abu Hanifah (m. 150H) di Mekah, kedua mereka membandingkan pertentangan antara dua hadith berkaitan mengangkat tangan di dalam solat di mana al-Auzaie meriwayatkan bahawa (Rasulullah saw mengangkat kedua tangan baginda ketika pembukaan solat, apabila hendak rukuk dan ketika bangkit dari rukuk)[20] manakala Imam Abu Hanifah meriwayatkan bahawa (Sesungguhnya Rasulullah saw tidak mengangkat kedua tangannya kecuali ketika pembukaan solat kemudian baginda tidak mengulanginya lagi)[21]. Imam al-Auzai mentarjihkan hadith pertama kerana ketinggian sanad manakala Imam Abu Hanifah mentarjihkan hadith kedua kerana kafaqihan perawi hadith tersebut berbanding perawi hadith pertama.[22]

 

2.4.       Zaman Pembukuan

Walaupun ilmu Mukhtalif Hadith telah dipraktikkan sejak zaman Rasulullah SAW, namun ia tidak dibukukan sehingga Imam as-Syafie (m. 204H) menghasilkan Kitab Ikhtilaf al-Hadith. Terdapat pelbagai faktor yang mendorong Ulama’ membukukan ilmu Mukhtalaf Hadith ini antaranya adalah kerana ingin mengkritik pendekatan sesetengah pihak dalam menyelesaikan pertentangan yang berlaku antara hadith, perpecahan di kalangan umat Islam kerana memahami hadith yang bertentangan dengan cara yang salah dan kebimbangan bahawa ilmu Mukhtalif Hadith ini tidak dikuasai oleh ramai orang[23]. Berikut adalah latarbelakang ringkas beberapa penulis awal kitab berkaitan Mukhtalif Hadith dan karya yang mereka hasilkan:

 

2.4.1.      Imam as-Syafie (m.204H) dan Kitab Ikhtilaf Hadith

Imam as-Syafie adalah Muhammad Bin Idris Bin al-Abbas Bin Usman Bin Syafi’i dilahirkan di Ghazzah, Palestin, pada hari kematian al-Imam Abu Hanifah pada tahun 150H. Pandangan beliau dalam Fiqh menjadi asas kepada perkembangan Mazhab Syafie yang merupakan salah satu daripada empat mazhab utama yang ada sekarang. Antara guru beliau ialah Imam Malik (m. 179H),  Sufyan Bin Uyainah (m. 198H) dan Muhammad Bin Hassan As-Syaibani (m. 189H). Manakala antara anak murid beliau ialah Al-Humaidi (m. 219H), Ahmad Bin Hanbal (m. 241H) dan Abu Yaa’qub Yusuf Al-Buwaiti (m. 231H).  Ali Al-Madini (m. 234H) menasihatkan orang ramai agar berpegang dengan kitab-kitab karangan Imam As-Syafie . Imam Ahmad Bin Hanbal, yang merupakan salah seorang anak murid Imam As-Syafie, pula memuji beliau dengan mengatakan bahawa seseorang ahli hadith tidak pernah kenyang dengan kitab-kitab karangan Imam as-Syafie. Imam As-Syafie mengarang sekitar 140 buah kitab antaranya ialah al-Umm, Musnad As-Syafie, Ahkam al-Quran dan Ikhtilaf Hadith. Imam As-Syafie menyatakan bahawa antara faktor yang mendorong beliau mengarang Kitab Ikhtilaf Hadith adalah kerana beliau dapati bahawa ulama’pada zaman tersebut melakukan kesilapan dalam mengharmonikan hadith bertentangan apabila menamakan ia sebagai nasakh walaupun hadith-hadith tersebut melibatkan Am dan Khas, Mutlak dan Muqayyad dan lain-lain lagi. Imam Nawawi (m. 676) mengatakan bahawa Imam as-Syafie tidak berhasrat mengumpulkan semua hadith yang bertentangan di dalam kitab ini sebaliknya sekadar menarik perhatian kepada beberapa hadith dan menunjukkan pendekatan beliau[24].  Imam As-syafie meninggal dunia pada tahun 204H.[25]     

 

2.4.2.      Imam Ibn Qutaibah (m.276H) dan Kitab Ta’wil Mukhtalif al-Hadith

Imam Ibn Qutaibah adalah Abu Muhammad Abdullah Bin Muslim al-Katib ad-Dinawariyy dilahirkan di Mustahal dalam bulan Rejab 213H. Antara guru beliau ialah Ibn Rahawayh (m. 238H), Muhammad Bin Ziyad az-Ziyadi (m. 250H) dan Abu Hatim As-Sajistani (m 248 – 255H). Manakala antara anak murid beliau ialah anak beliau sendiri Ahmad Bin Abdullah, Ubaidullah Bin Abd ar-Rahman As-Sukkari dan Ubaidullah Bin Bukair At-Tamimi. Di dalam Kitab al-Tahdis fi Manaqib Ahl al-Hadith dinyatakan bahawa beliau mengarang lebih kurang 300 kitab di mana Ibnu Nadim di dalam al-Fihrasat menyenaraikan 33 kitab. Antara karangan beliau tersebut ialah Ta’wil Mukhtalif Hadith, Gharib Hadith dan Musykil al-Quran. Di dalam muqaddimah kepada kitab Ta’wil Mukhtalif al-Hadith, beliau menyatakan sebab penulisan kitab tersebut adalah kerana anak muridnya yang menulis kepadanya memberitahu tentang kecaman Ahli Kalam terhadap Ahli Hadith dengan dakwaan mereka meriwayatkan hadith yang bertentangan dan dusta sehingga menyebabkan berpuak-puak, terputus ikatan perhubungan, orang Islam bermusuhan serta berlaku takfir dan setiap kumpulan mempergunakan hadith yang menyokong mazhab masing-masing. Maka bagi memenuhi harapan anak murid beliau supaya menyambung perbahasan Hadith Mukhtalif yang disentuh secara ringkas di dalam kitab Gharib Hadith beliau, maka kitab Ta’wil Mukhtalif al-Hadith dihasilkan. Sebagai seorang ahli bahasa yang terkenal, Imam Ibn Qutaibah menggunakan bahasa untuk menyelesaikan pertentangan antara hadith dan kurang menumpukan kepada mentarjih dari segi kesahihan dan kedhaifan hadith yang dibincangkan[26]. Ibn Qutaibah meninggal dunia pada tahun 276H.[27]

 

2.4.3.      Al-Imam at-Tahawi (m. 321H) dan Kitab Musykil al-Atsar

Beliau ialah Abu Ja’far Ahmad Bin Muhammad Bin Salamah. Dilahirkan pada tahun 239H di Taha, Mesir. Beliau menguasai bidang Hadith dan juga Fiqh. Antara guru beliau ialah bapa saudaranya sendiri yang merupakan anak murid kepada Imam as-Syafi’i iaitu Abu Ibrahim al-Muzani (m. 264H), Abu Ja’far Bin Abi Imran dan Abu Khazim. Antara anak murid beliau ialah Yusuf bin Qasim al-Mayanajiy, Abu Qasim al-Tabrani dan Muhammad Bin Bakar al-Matruh. Pada awalnya beliau bermazhab Syafie tetapi kemudiannya bertukar ke mazhab Hanafi setelah belajar dengan Abu Ja’far Bin Abi Imran dan Abu Khazim. Beliau banyak mengumpulkan hadith dan menulis. Hasil penulisan beliau antaranya adalah Iktilaf al-Ulama’, al-Syurut, Ahkam al-Quran dan Ma’ani al-Atsar.  Beliau menyatakan bahawa sebab beliau mengarang Musykil al-Atsar adalah kerana beliau dapati bahawa hadith-hadith maqbul telah dikumpulkan oleh ahli Hadith sebelum beliau tetapi beliau dapati bahawa terdapat antara hadith tersebut kemusykilan yang mana ramai tidak menguasai ilmu tentangnya maka beliau berhasrat mengarang kitab bagi menyelesaikan kemusykilan tersebut dan mengeluarkan hukum-hakam daripada hadith tersebut. Menurut Syeikh Hatim Al-Auni, nama yang sahih bagi kitab tersebut adalah ‘Bayan Musykil Ahadith Rasul Allah (sallahu ‘alayhi wa sallam) wa Istikhraj ma fiha min al-Ahkam wa Nafy al-Tadad anha’.[28] Beliau meninggal pada tahun 321H.[29]

 

2.4.4.      Kajian Semasa

Pada masa kini, banyak kajian-kajian berkaitan Mukhtalif Hadith telah dijalankan oleh pengkaji hadith semasa memperluaskan lagi perbincangan berkaitan Mukhtalif al-Hadith. Kajian tersebut merangkumi perbahasan berkaitan metodologi ulama’ dalam menyelesaikan Mukhtalif Hadith seperti Manhaj al-Imam Ibn Mulaqqin fi Daf’i al-Ta’arudh Baina al-Nusus min khilal kitabihi al-Taudih li Syarhi al-Jami’ al-Sahih (2016) oleh Ibrahim Bin Fathi, Manhaj al-Tufi fi Ta’wil Mukhtalif al-Hadith wa Musykilihi min khilal kitabihi Mukhtasar al-Tirmizi - Kitab al-At’immah wa al-Asyribah (anamuzajan) (2022) oleh Jihad Bin Abdullah, dan  Metodologi Abū Al-‘Abbās Al-Qurṭubī Dalam Menangani Musykil Al-Hadis Di Dalam Kitab Al-Mufhim Li-Ma Asykal Min Talkhis Kitab Muslim: Tumpuan Terhadap Hadis Terpilih Bermula Bab Al-Iman Sehingga Bab Al-Janazah (2021) oleh Muhammad Sobri Faisal dan Atiqullah Abdullah; penyelesaian hadith yang bertentangan dalam bidang tertentu seperti Mukhtalif al-Hadith wa Atsaruhu fi Ikhtilaf al-Fuqaha’ Dirasah tatbiqiyyah fi Had al-Sariqah (2014) oleh Amin Abdul Qadir, Analisis Hadith Mukhtalif: Hadith Telaga Buda’ah dan Hadith Dua Kolah (2015) oleh Nik Mohd Nabil Bin Ibrahim dan lain-lain, dan Resolving The Contradictory Hadith on Cupping (2022) oleh Rina Susanti Abiden Bahren; penulisan berkaitan ilmu  Mukhtalif hadith secara umum seperti Musykil al-Hadith Dirasah Ta’siliyyah Mua’siroh (2012) oleh  Dr. Fath al-Din al-Bayanuni, Mukhtalif Hadith wa masalik al-Jam’u Inda al-Ulama’ oleh Hassan Abd al-Rahman Abd al-Hafiz Usman dan Ilmu Mukhtalaf Hadith: Usuluhu wa Qawa’iduhu oleh Dr. Syaraf Qudah.

 

3.      KAEDAH PENGHARMONIAN MUKHTALIF HADITH

 

Sebelum menyelesaikan pertentangan yang berlaku antara hadith, beberapa perkara perlu ditentukan terlebih dahulu seperti status kesabitan hadith-hadith tersebut samada ianya adalah qati’yyah seperti hadith Mutawatir atau dzanniyah seperti Hadith Ahad atau status hadith tersebut samada sahih atau daif; kedua status dilalah pertentangan hadith-hadith tersebut samada ianya secara hakikat secara qat’i atau zahir secara zanni; ketiga kemungkinan berlaku an-Naskh dan sejauhmana kekuatan dalil ianya berlaku; serta keempat darjat kesabitan dan petanda-petanda untuk pentarjihan antara hadith yang bertentangan tersebut.[30]

 

Jumhur ulama’ sepakat dalam menerimapakai 4 kaedah menyelesaikan hadith yang bertentangan antara satu sama lain mengikut turutan seperti berikut:

        i.            Al-Jamu’, jika tidak dapat;

      ii.            An-Naskh sekiranya diketahui yang terdahulu dan yang terkemudian daripada hadith tersebut, jika tidak dapat;

    iii.            At-Tarjih,  maka salah satu daripada hadith tersebut rajih dan diamalkan manakala yang satu lagi adalah marjuh dan tertolak, jika tidak dapat;

    iv.            At-Tawaqquf. Kaedah ini dipakai kerana keperluan apabila ketiga-tiga kaedah di atas tidak dapat menyelesaikan pertentangan tersebut.

 

Walaubagaimanapun, tertib kaedah tersebut tidak mutlak sebaliknya an-Naskh kadangkala didahulukan ke atas al-Jam’u terutama apabila hukum nasakh tersebut dinyatakan di dalam nas secara dilalah qat’i seperti hadith larangan menziarahi kubur[31]. Sesetengah ulama’ membezakan pendekatan  Mazhab Hanafi dengan Jumhur dengan mendakwa bahawa Mazhab Hanafi mendahulukan kaedah an-Naskh berbanding al-Jam’u[32], walau bagaimanapun Dr. Syarif Hatim Al-Auni mengkritik pandangan tersebut serta mendakwa ia salahfahan terhadap kalam Ashab al-Hanafi.[33]

 

3.1.        Kaedah 1: al-Jam’u

Al-Jam’u bermaksud himpun. Kaedah ini dilakukan dengan menafsirkan lafaz agar tiada pertentangan antara dilalah lafaz suatu hadith dengan lafaz hadith yang lain. Terdapat beberapa syarat untuk memastikan bahawa kaedah al-jam’u tersebut tidak melampau (takalluf) iaitu:

1.      Selari dengan dalil-dalil wahyu dan tidak membatalkannya

2.      Selari dengan logik akal dan bukan sesuatu yang mustahil

3.      Berdasarkan kepada kaedah bahasa arab.[34]

 

Berpandukan kepada syarat yang ditetapkan di atas, terdapat pelbagai jalan al-Jam’u yang digunakan oleh ulama’ dalam menyelesaikan pertentangan antara hadith antaranya adalah seperti berikut:

1.      Al-Jam’u dengan mentakhsiskan yang umum. Contohnya keumuman perintah supaya memerangi kaum Musyrikin ketika jihad ditakhsiskan dengan hadith pengecualian bagi kanak-kanak dan wanita Musyrikin.

2.      Al-Jam’u dengan mentaqyidkan yang mutlak. Contoh seperti kemutlakan perintah memotong tangan pencuri diikat dengan hadith yang mensyaratkan nilai barang yang dicuri.

3.      Al-Jam’u dengan memahami al-Tahrim sebagai Makruh. Contohnya pertentangan antara hadith larangan berwudhu’ dengan air lebihan taharah isteri dan hadith Rasulullah SAW mandi wajib daripada air lebihan Maimunah RA yang difahami bahawa larangan tersebut bukanlah bermaksud haram sebaliknya makruh sahaja.

4.      Al-Jam’u dengan memahami pertentangan tersebut sebagai pilihan atau kepelbagaian. Contohnya seperti riwayat berkenaaan bacaan doa iftitah yang pelbagai.

5.      Al-Jam’u dengan memahami al-Majaz berdasarkan kepada al-Haqiqah.

6.      Al-Jam’u dengan memahami yang samar berdasarkan kepada yang jelas.[35]

 

3.2.       Kaedah 2: an-Naskh

Al-Naskh ialah pembatalan sesuatu hadith samada disebabkan oleh pernyataan yang jelas dalam nas atau atsar Sahabat (al-Naskh al-Sorih) atau kerana diketahui antara hadith yang bertentangan tersebut mana yang dahulu dan terkemudian (al-Naskh ghair al-Sorih).  Contoh bagi al-Naskh ghairu al-Sorih adalah pertentangan antara hadith berbekam membatalkan puasa dan hadith Nabi berbekam semasa berpuasa.

Syarat bagi menggunakan kaedah ini dalam menyelesaikan pertentangan antara hadith adalah:

1.      Kedua-dua hadith mestilah mempunyai status yang sama dari segi kesahihannya.

2.      Terdapat dalil yang jelas samaada daripada ucapan Rasulullah atau sahabat yang menyatakan bahawa hadith tersebut telah mansukh.

3.      Sekiranya tiada dalil yang jelas dan hadith tersebut tidak boleh ditaufiq maka boleh diketahui antara hadith tersebut yang mana dahulu (mutaqaddam) dan yang mana kemudian (mutaakhir). Hadith yang terkemudian akan menjadi al-Nasikh manakala hadith yang terdahulu akan menjadi al-Mansukh.

 

3.3.       Kaedah 3: at-Tarjih

Al-Tarjih ialah menerima sesuatu hadith dan menolak hadith yang bertentangan dengannya kerana berpuashati bahawa terdapat kesilapan pada hadith tersebut. Syarat untuk menggunakan kaedah tarjih ialah:

1.      Hadith tersebut tidak boleh dijama’ atau taufiq.

2.      Kedua-dua dalil yang bertentangan adalah bersifat Dzanni.

3.      Kedua-dua dalil adalah sama dari segi status penghujahan.

4.      Dalil Murajjih adalah lebih kuat.[36]

 

Terdapat beberapa cara at-Tarjih, Imam Suyuti menyenaraikan tujuh cara at-Tarjih manakala Dr. Syaraf Qudah meringkaskan kepada tiga cara at-Tarjih seperti berikut:

1.      at-Tarjih dengan Sanad, seperti keadaan perawi hadith dari segi keadilan dan hafalan, bilangan perawi, kesambungan sanad dan cara tahammul.

2.       at-Tarjih dengan Matan, seperti mendahulukan hadith ucapan berbanding perbuatan, mendahulukan qat’i dilalah berbanding dzanni dilalah, mantuq dan mafhum dan lain-lain.

3.      at-Tarjih dengan faktor luaran seperti mengutamakan yang selari dengan al-Quran, Qias atau amalan Ahl Madinah.[37]

 

3.4.       Kaedah 4: At-Tawaqquf

Tawaqquf berlaku apabila hadith yang bertentangan tersebut tidak dapat diselesaikan. Namun at-Tawaqquf tidak boleh diaplikasi sekiranya hadith yang bertentangan tersebut merupakan hadith hukum yang memerlukan pengamalan Mukallaf. Contoh aplikasi at-Tawaqquf adalah berkaitan hadith yang menyatakan bapa Rasulullah SAW di neraka bertentangan dengan ayat al-Quran bahawa ahli Fathrah tidak akan di azab.[38]  

 

 

 

 

 

 

 

        

 

4.      ANALISIS TERHADAP HADITH MASUK WAKTU SOLAT JUMAAT

Hadith 1

حَدَّثَنَا سُرَيْجُ بْنُ النُّعْمَانِ قَالَ حَدَّثَنَا فُلَيْحُ بْنُ سُلَيْمَانَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عُثْمَانَ التَّيْمِيِّ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ رضي الله عنه:أن النبي صلى الله عليه وسلم كَانَ يُصَلِّي الْجُمُعَةَ حِينَ تَمِيلُ الشمس

Menceritakan kepada kami Suraih Bin Nu’man katanya menceritakan kepada kami Fulaih Bin Sulaiman daripada Usman al-Taimiy daripada Anas Bin Malik RA meriwayatkan bahawa Nabi SAW melaksanakan solat Jumaat ketika matahari sudah tergelincir.[39]

 

Takhrij dan Status Hadith

Hadith yang diriwayatkan oleh Anas Bin Malik RA dan dikeluarkan oleh al-Bukhari  ini turut terdapat di dalam Sunan al-Tirmizi[40] serta dengan tambahan [وَكَانَ إِذَا خَرَجَ إِلَى مَكَّةَ صَلَّى الظُّهْرَ بِالشَّجَرَةِ سَجْدَتَيْنِ]  di dalam Musnad al-Bazzar[41] dan Musnad Ahmad[42].

Hadith yang sama dengan beberapa perbezaan turut diriwayatkan oleh Abu Daud[43] daripada jalan Zaid Bin al-Hubbab daripada Fulaih Bin Sulaiman; dan Abu Ya’la[44] melalui jalan Yunus Bin Muhammad daripada Fulaih.

Suraih ialah Ibn al-Nu'man ibn Marwan al-Jawhari al-Lu'luwi Abu al-Hussein, dan panggilan beliau ialah Abu al-Hassan al-Baghdadi. Beliau berasal dari Khurasan dan salah seorang guru utama al-Bukhari. Ibn Ma'in, al-Ijli, Ibn Sa'd, al-Nasa'i, dan al-Daraqutni mengatakan beliau tsiqah. Abu Dawud berkata: Tsiqah tetapi sering tersilap dalam meriwayatkan hadis.[45]

Fulaih Bin Sulaiman al-Khuza’i al-Aslami, kuniyahnya Abu Yahya. Beliau merupakan penduduk Madinah. Beliau meriwayatkan daripada az-Zuhri dan penduduk Madinah lain (Madaniyyin). Ibn Mubarak dan Ibn Wahab meriwayatkan hadith daripada beliau. Beliau wafat pada 168H. Ibn Hibban menyenaraikan beliau sebagai perawi Tsiqat.[46] Ibn Mai’n mengatakan beliau daif dan hadith yang diriwayatkan olehnya tidak dijadikan hujjah. Selepas membawakan kata-kata Ibn Mai’n tersebut, al-Jurjani menyebutkan di sisi beliau dia tiada apa-apa.[47]

Hadith ini dibawakan oleh al-Bukhari sebagai hadith usul di bawah bab ‘Waktu Jumaat apabila gelincir matahari’.

Uthman bin Abdul Rahman bin Uthman bin Abdullah Al-Taymi. Ibnu Hibban menyebutnya dalam “Al-Tsiqat” dan Abu Hatim berkata: Dia seorang yang amanah. Abu Dawud dan Al-Tirmizi meriwayatkan hadith berkaitan solat dari jalan beliau, dan Al-Tirmidhi berkata hadith tersebut Hassan Sahih.[48]

 

Hadith 2

وحَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْلَمَةَ بْنِ قَعْنَبٍ ويحيى وعلي بن حجر. (قال يحيى أخبرنا. وقال الْأخَرَانِ: حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَزِيزِ بْنُ أَبِي حَازِمٍ) عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَهْلٍ قَالَ: مَا كُنَّا نَقِيلُ وَلَا نَتَغَدَّى إِلَّا بَعْدَ الْجُمُعَةِ. (زَادَ ابْنُ حُجْرٍ) فِي عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم

Menceritakan kepada kami Abdullah Bin Maslamah Bin Qa’nabin, Yahya dan Ali bin Hujr (Yahya berkata menkhabarkan kepada kami manakala dua lagi berkata menceritakan kepada kami Abdul Aziz Bin Abi Hazim) daripada ayahnya daripada Sahl katanya: Kami tidak tidur sekejap pada waktu tengah hari (qailulah) dan tidak makan tengahhari melainkan selepas Solat Jumaat.

 

Takhrij dan Status Hadith

Hadith ini diriwayatkan oleh Imam Muslim dan turut diriwayatkan oleh Imam al-Bukhari di bawah ‘Bab Firman Allah SWT [Apabila telah selesai kamu mengerjakan Solat maka bertebaranlah di muka bumi]’[49], Ibn Majah, Mu’jam al-Kabir dan Sunan ad-Daruqutni[50] semuanya daripada sahabat Sahl Bin Saad RA.

Sahl Bin Saad Bin Malik al-Ansari al-Sa’idi merupakan antara sahabat yang masyhur. Ibn Hibban mengatakan bahawa nama asal beliau ialah Hazanan yang bermaksud kesedihan, maka Rasulullah SAW menukarkan namanya kepada Sahl yang membawa erti kemudahan. Ketika Rasulullah SAW wafat beliau berusia 15 tahun. Az-Zuhri mengatakan bahawa beliau adalah sahabat yang terakhir meninggal di Madinah pada tahun 91H[51].

Abd al-Aziz bin Abi Hazim Salamah Bin Dinar al-Muharibi. Ahmad berkata: Dia tidak dikenali meriwayatkan hadith kecuali daripada kitab bapanya. Ibn Ma'in berkata: Dia boleh dipercayai dan tidak ada yang salah dengannya. Abu Zar’ah berkata: Abdul Aziz lebih faqih daripada Al-Darawardi dan mempunyai hadis yang lebih luas daripadanya.[52] Al-Nasa’i berkata: Dia amanah, dan dia pernah berkata bahawa tidak ada kemudaratan padanya. Malik berkata: Tidak akan ditimpa siksaan suatu kaum di antaranya ada Ibn Abi Hazim. Al-I’jli dan Ibn Numayr berkata: Dia boleh dipercayai, dan kumpulan itu menjadikan dia sebagai bukti. Beliau meriwayatkan dari ayahnya, Suhail bin Abi Saleh, Hisyam bin Urwa, Kathir bin Zaid bin Aslam dan lain-lain. Ibn Mahdi, Ibn Wahb, Al-Qanabi, Saeed bin Abi Maryam, Al-Hamidi, Qutaybah bin Saeed dan lain-lain meriwayatkan daripadanya. Beliau meninggal dunia pada tahun 184H ketika sedang sujud, dan beliau berumur 82 tahun.[53]

 

Abu Hazim Salamah bin Dinar Al-Araj Al-Athwar Al-Tammar. Abu Hatim, Al-I’jli dan Al-Nasa’i berkata: Amanah. Ibn Khuzaimah berkata: Dia seorang yang amanah, tidak ada seorang pun seperti dia pada zamannya. Ibn Saad berkata: Dia pernah berhukum di masjid Madinah, dan dia amanah dan mempunyai banyak hadis. Ibn Hibban menyebutnya dalam “Al-Thiqat” dan berkata: Dia adalah hakim penduduk Madinah. Anaknya berkata kepada Yahya bin Saleh: Sesiapa yang memberitahu kamu bahawa ayahku mendengar daripada salah seorang sahabat selain Sahl bin Saad telah berdusta. Beliau meninggal pada masa Khalifah Abu Jaafar selepas tahun 144H.

 

5.      APLIKASI KAEDAH MENYELESAIKAN PERTENTANGAN HADITH WAKTU SOLAT JUMAAT

i.                    Penentuan status hadith

Kedua-dua hadith yang diriwayatkan tersebut adalah hadith sahih yang terdapat dalam Sahih Bukhari dan  Muslim, justeru mempunyai kekuatan penghujahan yang sama.

ii.                  Penentuan status dilalah hadith

Hadith pertama secara jelas menyatakan bahawa Rasulullah SAW mengerjakan Solat Jumaat selepas gelincir matahari iaitu sebagaimana waktu solat zohor. Manakala hadith kedua pula memberikan gambaran bahawa para sahabat pada zaman Rasulullah SAW makan tengahhari atau mengambil qailulah selepas mengerjakan solat Jumaat. Dari sudut bahasa, qailulah bermaksud istirahah di waktu pertengahan hari walaupun tidak beserta tidur[54]. Manakala makan tengahhari di panggil al-Ghada’ kerana merujuk kepada makanan yang diambil pada waktu dhuha[55] iaitu waktu hampir pertengahan hari.  Oleh itu, sekiranya solat Jumaat dikerjakan oleh Rasulullah SAW sebelum qailulah dan makan tengahhari bermakna  solat Jumaat dikerjakan sebelum pertengahan hari. Berdasarkan keterangan berkenaan daripada kedua-dua hadith tersebut, dilihat berlaku pertentangan dari segi menentukan masuk waktu solat Jumaat samada selepas atau sebelum zawal (gelincir matahari).

iii.                Kewujudan dalil berlakunya an-Naskh

Tidak terdapat dalil jelas yang menunjukkan berlakunya naskh salah satu daripada hadith tersebut. Maka keutamaan akan diberikan kepada mengharmonikan kedua-dua hadith tersebut berbanding mentarjihkan salah satu daripadanya.

iv.                Kaedah mengharmonikan hadith

Dalam mengharmonikan kedua hadith tentang masuk waktu solat Jumaat tersebut, ulama’ terbahagi kepada dua kelompok seperti berikut:

a)      Al-Jam’u dengan memahami yang samar berdasarkan kepada yang jelas

Qadi Iyad menyatakan bahawa tidak ada satu pun riwayat yang sahih daripada para sahabat yang menyatakan solat Jumaat dikerjakan sebelum gelincir matahari secara sorih (jelas) kecuali yang tidak jelas dan jumhur menyifatkan hadith-hadith yang tidak jelas tersebut bermaksud gambaran mubalaghah (keterlaluan) dari segi menyegerakan solat Jumaat dan para sahabat selalu melambatkan makan tengah hari dan qailulah pada hari tersebut sehingga selesai solat Jumaat untuk bersegera ke masjid pada hari Jumaat. Jumhur berpendapat bahawa istilah ghada’ dan qailulah masih digunakan kerana ia adalah nama asal yang dilewatkan pelaksanaan seumpama makan sahur juga dipanggil ghada’ (makan tengahhari) kerana ia mengantikan makan tengahhari pada bulan Ramadhan walaupun diawalkan waktunya[56]. Jumhur ulama’ dari kalangan Hanafiyyah, Malikiyyah dan Syafiiyyah  mengambil pendekatan pertama ini dan mereka bersepakat bahawa waktu solat Jumaat ialah ketika masuk waktu Solat Zohor dan tidak sah dikerjakan Solat Jumaat sebelum masuk waktu zohor. Malah sekiranya khutbah Jumaat dimulakan sebelum masuk waktu zohor maka tidak sah solat Jumaat tersebut walaupun solat dikerjakan selepas masuk waktu zohor. Mereka berdalilkan hadith pertama di atas dan disokong dengan beberapa hadith lain yang secara zahir menyatakan bahawa solat Jumaat dikerjakan selepas gelincir matahari. Ibn Jauzi membawakan di dalam Kitab al-Tahqiq tiga hadith sokongan bagi setiap golongan termasuk hadith yang dibincangkan.[57]

 

b)      Al-Jam’u dengan memahami pertentangan tersebut sebagai pilihan atau kepelbagaian.

Golongan kedua pula menggunakan pendekatan al-Jam’u tetapi memahami kedua-dua hadith tersebut merupakan keluasan waktu menunaikan solat Jumaat. Ibn Rejab menukilkan di dalam Fathul Bari persoalan Soleh Bin Ahmad kepada ayahnya, Imam Ahmad, tentang waktu solat Jumaat. Imam Ahmad menjawab ‘apabila matahari gelincir’. Di waktu lain Soleh Bin Ahmad menukilkan jawapan Imam Ahmad ‘sekiranya dia melaksanakannya sebelum gelincir matahari, aku tidak menyalahkannya, tetapi selepas gelincir tiada keraguan padanya’. Pendekatan ini diambil oleh ulama’ Hanabilah, Mujahid dan Ishak Bin Rahawaih. Mereka berpandangan bahawa masuk waktu Jumaat ialah sebelum gelincir matahari ketika masuk waktu Solat Hari Raya[58].

 

6.      KESIMPULAN

Berdasarkan kepada perbincangan berkaitan riwayat hadith mengenai waktu Soalat Jumaat, didapati bahawa percanggahan antara hadith sahih mengenai waktu solat Jumaat yang diriwayatkan oleh al-Bukhari dan Muslim hanya berlaku secara zahir dan bukan haqiqi. Salah satu daripada hadith tersebut membawa maksud yang sorih (jelas) bahawa waktu solat Jumaat adalah selepas zawal atau gelincir matahari manakala satu lagi hadith adalah muhtamil (membawa kemungkinan) bahawa waktu solat Jumaat sebelum gelincir matahari. Tiada satu pun hadith sahih yang menyatakan secara jelas bahawa waktu solat Jumaat adalah sebelum zawal kecuali atsar yang dhaif. Dalam menyelesaikan percanggahan secara zahir tersebut, ulama’ bersepakat menggunakan kaedah al-Jam’u wa Taufiq. Namun pendekatan al-Jam’u yang digunakan adalah berbeza menyebabkan istinbat hukum yang berbeza. Jumhur menggunakan kaedah memahami maksud yang muhtamil selari dengan maksud yang sorih manakala Hanabilah memahami keluasan waktu solat Jumaat. Imam al-Bukhari secara jelas berdasarkan kepada Tarjamatul Bab bersetuju dengan waktu solat Jumaat selepas zawal matahari. Walaupun kekuatan penghujahan  adalah di sisi jumhur, namun sesuatu ijtihad tidak terbatal dengan ijtihad yang lain. Pandangan Hanabilah tersebut digunakan di Singapura ketika berlaku Covid-19. Malah pandangan Hanabilah tersebut digunapakai di Masjid Geneva, Switzerland apabila berlaku perubahan musim menyebabkan waktu solat Jumaat agak lambat sehingga boleh menggangu Umat Islam untuk masuk ke pejabat selepas rehat tengahhari. Oleh itu solat Jumaat dikerjakan sebelum masuk waktu untuk menjaga kemaslahatan umat Islam. Justeru, ilmu Mukhtalaf Hadith adalah penting untuk diketahui oleh Umat Islam bagi mengelakkan salahfaham bahawa terdapat hadith yang bertentangan antara satu sama lain di samping membantu mengistinbatkan hukum yang rajih daripada hadith-hadith yang bertentangan tersebut.     

 

 

BIBLIOGRAFI

Abdul Majid Muhammad Ismail al-Suusuh. 1992. Manhajul Tawfiq wa Tarjih Baina al-Mukhtalif Hadith wa Atsaruhu fi Fiqh al-Islami. Darul Nafais. Mesir.

Abu Bakr Ahmad Bin Amru Al-Bazzar. (1988). al-Bahr al-Zakhar. Beirut: Maktabah al-Ulum wa al-Hikam Tahqiq Adil Bin Saad.

Abu Daud Sulaiman Bin al-Asyast al-Sajistani. (2009). Sunan Abi Daud. Tahqiq Al-Arnauth. Dar Ar-Risalah Al-Alimiyyah.

Abu Hamid al-Jurjani. (1997). Al-Kamil fi Dhuafa’ ar-Rijal. Beirut: Al-Kutub al-Ilmiyyah.

Abu Muhammad Ibn Qutaibah. (2006).Ta’wil Mukhtali al-Hadith. Tahqiq: Abu al-Muzaffar Sa’id bin Muhammad As-Sinnari. Kaherah: Dar al-Hadith.

Abu Hassan Ali Bin Umar ad-Daraqutni. (2004). Sunan Daraqutni. Beirut: Muassasah ar-Risalah.

Ahmad Bin Ali Bin Musanna al-Tamimi. (2013). Musnad Abi Ya’la al-Muusili. Kaherah: Dar al-Hadith.

Ahmad Bin Hanbal. (2001). Musnad Ahmad. Muassasah ar-Risalah.

Amir, A., Mohd Marzuki, Z., & Alvin, S. (2020). Berbagai Genre Karya Mushkil Al-Hadith Dari Klasik Hingga Kontemporar (Suatu Sorotan Perbandingan). Al-Din: Jurnal Dakwah dan Sosial Keagamaan, 6(2).

Al-Tirmizi, Muhammad Bin Isa. (1975). Sunan al-Tirmizi. Mesir: Matba’ah Musthafa al-Baabi al-Halabi. Cetakan 2. Tahqiq Muhammad Syakir.

Badruddin Muhammad Bin Ibrahim Ibn Jama’ah. (t.t.). Manhal ar-Rawi fi Mukhtasar Ulum al-Hadith An-Nabawi. Dar al-Fikr.

Bassam Abdullah Bin Soleh al-Ghanim al-Atawi. 1428H. al-Ahadis allati a’alla al-Imam al-Bukhari Mutunuha bil Tanaqudh. Majallah al-Hikmah Bil. 34.

Fathuddin al-Bayanuni. (2012). Musykil al-Hadith: Dirasah Ta’siliyyah Mua’sarah. Kaherah: Dar al-Salam.

Ibn Abi Hatim. (1952). Al-Jarh wa al-Ta’dil. Beirut: Dar al-Ihya’ at-Turath.

Ibn Hajar al-Asqalani. (1415H). Al-Isabah fi Tamyiz As-Sahabah. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Ibn Rejab al-Hanbali. (1996). Fath al-Bari Syarh al-Bukhari. Madinah: Maktabah Ghuraba’ al-Atsariah.

Jalaluddin al-Sayuti. (1431H). Tadrib al-Rawi fi Syarhi Taqrib an-Nawawi.  Dar al-Tayyibah.

Kementerian Waqaf dan Hal Ehwal Islam Kuwait. (1431H). Al-Mausua’ah al-Fiqhiyyah al-Kuwaitiyyah. Mesir: Mutabi’ Dar al-Sofwah.

Malik Bin Anas (1991). Muwatta’ Malik riwayat Mus’ab az-Zuhri. Beirut: Muassasah ar-Risalah.

Md. Habibur Rahman. 2018. Combination of Contracts in Islamic Finance Practices in the Light of Hadith on Prohibition of ‘Two Contracts in One Contract’ (Bay’atan fi Bay’ah): A Shari’ah Investigation

Mohamad Anas Sarmini. 2020. Raf’u al-Ta’rudh baina Nusus bil Jam’I wal Tarjih baina Ahlul Hadith wa Ahlu Ra’yi: Dirasah Ta’siliyyah wal Naqdiyyah. Darulfunun ilahiyat 31, 1 (2020): 77–98.

Mohd Hapiz Mahaiyadin, Azri Bhari, & Mohd Dasuqkhi Mohd Sirajuddin. (2021). Analisis Keputusan Fatwa Tempatan Sewaktu Pandemik Covid-19 Menurut Kerangka Al-Tarakhkus Fi Al-Fatwa. Journal of Fatwa Management and Research, 26(2).

Muhammad Abu Laits al-Khayr al-Abadi (2011). Ulum Hadith: Asiluha wa mua’siriha. cetakan ke-7. Dar al-Syakir, Malaysia.

Muhammad Bin Hibban. (1973). as-Tsiqat. Hyderabad: Dairatul Ma’arif al-Utmaniyyah.

Muhammad Bin Ismail al-Bukhari. (1993). Sahih al-Bukhari. Damsyik: Dar Ibnu Katsir. Tahqiq Mustafa Dibb Bugha.

Muhammad Bin Ishaq al-Nadim. (2009). Al-Fihrasat fi Akhbar al-Ulama’ al-Musannifin min al-Qudama’ wa al-Muhdisin wa Asma’ ma Sannafuhu min al-Kutub. London: Muassasah al-Furqan li al-Turath al-Islami.

Muhammad Thahir al-Jawwabi. t.t. Juhud Muhadithin fi Naqdi Matn al-Hadith An-Nabawi. Tunisia: Muassasat Abd al-Karim Bin Abdullah.

Muhammad Bin Mukarram Ibn Manzur. (1414H). Lisan al-Arab. Beirut – Dar al-Sodir. Cetakan ke-3.

Muhammad al-Khadir Bin Sayyid Abdullah al-Syanqiti. (1995). Kausar al- Ma’ani al-Darari fi Kasyf Khabaya min Sahih al-Bukhari. Beirut: Muassasah ar-Risalah.

Muslim Bin Hajjaj an-Nisaburi. (1955). Sahih Muslim. Kaherah: Matba’ah al-Halabi.

Mustafa as-Siba’i. As-Sunnah wa Makanatuha fi Tasyri’ al-Islami. Al-Maktab al-Islami.

Nik Mohd Nabil Bin Ibrahim dll. 2015. Analisis Hadith Mukhtalif: Hadith Telaga Buda’ah dan Hadith Dua Kolah. Seminar Antarabangsa Akidah, Dakwah Dan Syariah 2015 (IRSYAD2015), Kuala Lumpur, 12-13 Oktober 2015.

Rafaat Bin Fauzi Abd Mutalib. (1431H). Tausiq as-Sunnah fi Qarni as-Thani Asasuhu wa al-Ittijahatuhu. Mesir: Matbaah al-Khananiji.

Rohaizan bin Baru. 2011. The Reconciliation Approach in Resolving Contradictory Prophetic Tradition. International Journal of Business and Social Science: Vol. 2 No. 3 [Special Issue - January 2011]

Sharaf Qudah. 2001. Ilmu Mukhtalaf Hadith: Usuluhu wa Qawa’iduhu. Majalah Dirasat al-Jamiah al-Urduniyyah, Jilid 28, Bilangan 2.

Sulaiman Bin Ahmad al-Tabrani. (1994). al-Mu’jam al-Kabir. Kaherah:Maktabah Ibn Taymiyyah.

Syarif Hatim Bin Arif al-Auni. 1441H. Manazilil Hilli Ishykal al-Ta’rudh baina Nusus al-Syariah baina al-Jumhur wa al-Hanafiyyah. https://www.dr-alawni.com/files/books/pdf/1579982747.pdf .

Syarif Hatim al-Auni. (2021). Syarh al-Hadith an-Nabawi. Beirut – Markaz Nama’ lil Buhuth wl Dirasat.

Syarif Hatim bin A’rif al-Auni. (1419H ). Al-U’nwan as-Sahih Lil Kitab. Mekah: Dar Ilm al-Fawaid

Syams  ad-Din az-Zahabi. (1985). Siyar A’lam An-Nubala’. Muassasah ar-Risalah.

Tuan Mohd Sapuan Tuan Ismail dll. 2014. The Matan and Sanad Criticisms in Evaluating the Hadith. Asian Social Science; Vol. 10, No. 21; 2014.

Yusuf al-Qaradawi. (2000). Kaifa Nata’mul ma’a As-Sunnah  An-Nabawiah. Kaherah: Dar as-Syuruq

 

 

 

 

 

Jabatan Mufti Negeri Perlis. 13 Februari 2023. Huraian Fiqh Sunnah: Waktu Solat Jumaat. https://muftiperlis.gov.my/index.php/artikel-ilmiah/752-huraian-fiqh-sunnah-waktu-solat-jumaat.

Majlis Ugama Islam Singapura. 2020. Fatwa on Friday Prayers During Covid 19 (Malay). https://www.muis.gov.sg/officeofthemufti/Fatwa/Malay-Fatwa-on-Friday-Prayers-during-COVID-19.

 

 

 

 

 

---

[1] Mohd Hapiz Mahaiyadin, Azri Bhari, & Mohd Dasuqkhi Mohd Sirajuddin. (2021). Analisis Keputusan Fatwa Tempatan Sewaktu Pandemik Covid-19 Menurut Kerangka Al-Tarakhkus Fi Al-Fatwa: An Analysis Of Local Fatwa Results During Covid-19 Pandemic According To Al-Tarakhkus Fi Al-Fatwa Framework . Journal of Fatwa Management and Research, 26(2), 111–130.

[2] Islamic Religious Council of Singapore. (2020). Fatwa on Friday Prayers During Covid-19. https://www.muis.gov.sg/officeofthemufti/Fatwa/English-Fatwa-on-Friday-Prayers-during-COVID-19. Majlis Fatwa dan Penyelidikan Eropah. (1999). Hukum Solat Jumaat sebelum Zawal dan selepas Asar. Dilayari pada 27 Disember 2023 di https://www.e-cfr.org/blog/2017/05/12/%d8%ad%d9%83%d9%85-%d8%b5%d9%84%d8%a7%d8%a9-%d8%a7%d9%84%d8%ac%d9%85%d8%b9%d8%a9-%d9%82%d8%a8%d9%84-%d8%a7%d9%84%d8%b2%d9%88%d8%a7%d9%84-%d9%88%d8%a8%d8%b9%d8%af-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b5%d8%b1-2/.

[3] Mustafa as-Siba’i. As-Sunnah wa Makanatuha fi Tasyri’ al-Islami. Al-Maktab al-Islami. Hlm. 65.

[4] Firman Allah swt:

‌وَمَا ‌يَنطِقُ ‌عَنِ ‌ٱلۡهَوَىٰٓ ٣ إِنۡ هُوَ إِلَّا وَحۡيٞ يُوحَىٰ ٤

Maksud: Dan tiadalah yang diucapkannya itu menurut kemahuan hawa nafsunya. Ucapannya itu tiada lain hanyalah wahyu yang diwahyukan

- Surah An-Najm, ayat 3 – 4.

[5] Firman Allah swt:

‌وَمَا ‌كَانَ ‌لِمُؤۡمِنٖ ‌وَلَا ‌مُؤۡمِنَةٍ ‌إِذَا ‌قَضَى ‌ٱللَّهُ ‌وَرَسُولُهُۥٓ ‌أَمۡرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ ٱلۡخِيَرَةُ مِنۡ أَمۡرِهِمۡۗ وَمَن يَعۡصِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ فَقَدۡ ضَلَّ ضَلَٰلٗا مُّبِينٗا ٣٦

Maksud: Dan tidaklah patut bagi lelaki yang mukmin dan tidak pula bagi perempuan yang mukmin, apabila Allah dan Rasul-Nya telah menetapkan suatu ketetapan akan ada bagi mereka pilihan yang lain tentang urusan mereka. Dan barang siapa mendurhakai Allah dan Rasul-Nya maka sungguhlah dia telah sesat, sesat yang nyata.

- Surah al-Ahzab, ayat 36.

[6] Dr. Muhammad Thahir al-Jawwabi. t.t. Juhud Muhadithin fi Naqdi Matn al-Hadith An-Nabawi. Tunisia: Muassasat Abd al-Karim Bin Abdullah. Hlm. 456.

[7] Rafaat Bin Fauzi Abd Mutalib. (1431H). Tausiq as-Sunnah fi Qarni as-Thani Asasuhu wa al-Ittijahatuhu. Mesir: Matbaah al-Khananiji. Hlm. 323.

[8] Jalaluddin al-Sayuti. Tadrib al-Rawi fi Syarhi Taqrib an-Nawawi. Maktabah Dar at-Turath. cetakan ke-3. Hlm. 412.

[9] Badruddin Muhammad Bin Ibrahim Ibn Jama’ah. (t.t.). Manhal ar-Rawi fi Mukhtasar Ulum al-Hadith An-Nabawi. Dar al-Fikr. Hlm.60.  

[10] Dr. Muhammad Abu Laits al-Khayr al-Abadi (2011). Ulum Hadith: Asiluha wa mua’siriha. cetakan ke-7. Dar al-Syakir, Malaysia. Hlm 305

[11] Dr. Fathuddin al-Bayanuni. (2012). Musykil al-Hadith: Dirasah Ta’siliyyah Mua’sarah. Kaherah: Dar al-Salam. Hlm. 14.

[12] Dr. Abdul Majid Muhammad Ismail al-Suusuh. (1992). Manhajul Tawfiq wa Tarjih Baina al-Mukhtalif Hadith wa Atsaruhu fi Fiqh al-Islami. Darul Nafais. Mesir. Hlm. 22 – 29.

[13] Dr. Syaraf Qudah. (2001). Ilmu Mukhtalif al-Hadith Usuluhu wa Qawaiduhu. Majallah al-Dirasat al-Jamia’h al-Urduniyyah, Jilid 28, Bil 2. Hlm 4.

[14] «لا يُصَلِّيَنَّ أحَدٌ العَصْرَ إلَّا في بَنِي قُرَيْظَة» Muhammad Bin Ismail al-Bukhari. (1993) Sahih al-Bukhari. Damsyik: Dar Ibnu Katsir. Tahqiq Mustafa Dibb Bugha, cetakan ke-5. Hlm. 321. Hadith No.904. 

[15] «‌أَحَبُّ ‌الْأَعْمَالِ ‌إِلَى ‌اللهِ عز وجل، ‌الصَّلَاةُ ‌فِي ‌أَوَّلِ وَقْتِهَا» Sulaiman Bin Ahmad al-Tabrani. (1994). al-Mu’jam al-Kabir. Kaherah:Maktabah Ibn Taymiyyah. Jilid 25, Hlm 82. Hadith No.: 209.  

[16] Dr. Abdul Majid Muhammad Ismail al-Suusuh. (t.t). Manhajul Tawfiq wa Tarjih Baina al-Mukhtalif Hadith wa Atsaruhu fi Fiqh al-Islami. Hlm. 23.

[17]«فَأَشْهَدُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم: أَنَّهُ ‌كَانَ ‌يُصْبِحُ ‌جُنُبًا ‌مِنْ ‌جِمَاعٍ، ‌غَيْرِ ‌احْتِلَامٍ، ثُمَّ يَصُومُ ذَلِكَ الْيَوْمَ»  No. Hadith 780. Malik Bin Anas (1991). Muwatta’ Malik riwayat Mus’ab az-Zuhri. Beirut: Muassasah ar-Risalah. Jilid 1, Hlm 303.

[18]« ‌منْ ‌أَدْرَكَهُ ‌الْفَجْرُ ‌جُنُبًا ‌فَلَا ‌يَصُمْ». Muslim Bin Hajjaj an-Nisaburi. (1955). Kaherah: Matba’ah al-Halabi. Jilid 2. Hlm 779. Hadith No.: 1109.

[19] Dr. Abdul Majid Muhammad Ismail al-Suusuh. (t.t). Manhajul Tawfiq wa Tarjih Baina al-Mukhtalif Hadith wa Atsaruhu fi Fiqh al-Islami. Hlm. 25.

[20] «أَنَّهُ كَانَ يَرْفَعُ يَدَيْهِ إِذَا افْتَتَحَ الصَّلَاةَ، وَعِنْدَ الرُّكُوعِ، وَعِنْدَ الرَّفْعِ مِنْهُ» An-Nu’man Bin Tsabit. (1431H). Musnad Abu Hanifah Riwayat al-Haskafi. Mesir: al-Adab. No. Hadith: 18.

[21] «أَنَّ ‌رَسُولَ ‌اللَّهِ صلى الله عليه وسلم ‌كَانَ ‌لَا ‌يَرْفَعُ ‌يَدَيْهِ إِلَّا عِنْدَ افْتِتَاحِ الصَّلَاةِ، وَلَا يَعُودُ شَيْءٌ مِنْ ذَلِكَ» ibid.

[22] Dr. Abdul Majid Muhammad Ismail al-Suusuh. Manhajul Tawfiq wa Tarjih Baina al-Mukhtalif Hadith wa Atsaruhu fi Fiqh al-Islami. Hlm. 26 - 27.

[23] Muhammad Bin Idris as-Syafi’ie. (1986). Ikhtilaf al-Hadith. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. Hlm. 27 – 40.

[24] Jalaluddin al-Sayuti. (1431H). Tadrib al-Rawi fi Syarhi Taqrib an-Nawawi.  Dar al-Tayyibah. Jilid 2, Hlm 652.

[25] Syams  ad-Din az-Zahabi. (1985). Siyar A’lam An-Nubala’. Muassasah ar-Risalah. Jilid 10, Hlm. 5 – 99. Abu Faraj Muhammad Bin Ishaq al-Nadim. (2009). Al-Fihrasat fi Akhbar al-Ulama’ al-Musannifin min al-Qudama’ wa al-Muhdisin wa Asma’ ma Sannafuhu min al-Kutub. London: Muassasah al-Furqan li al-Turath al-Islami. Hlm 235 -237.

[26] Abu Muhammad Ibn Qutaibah. (2006).Ta’wil Mukhtali al-Hadith. Tahqiq: Abu al-Muzaffar Sa’id bin Muhammad As-Sinnari. Kaherah: Dar al-Hadith. Hlm. 5 -66.

[27] Syams  ad-Din az-Zahabi. (1985). Siyar A’lam An-Nubala’. Jilid 13, Hlm. 296 – 302.

[28] Syarif Hatim bin A’rif al-Auni. (1419H ). Al-U’nwan as-Sahih Lil Kitab. Mekah: Dar Ilm al-Fawaid. Hlm. 64.

[29] Amir, A., Mohd Marzuki, Z., & Alvin, S. (2020). Berbagai Genre Karya Mushkil Al-Hadith Dari Klasik Hingga Kontemporar (Suatu Sorotan Perbandingan). Al-Din: Jurnal Dakwah dan Sosial Keagamaan, 6(2).

[30] Dr. Syarif Hatim al-Auni. Syarh al-Hadith an-Nabawi. (2021). Beirut: Markaz Nama’ lil Buhuth wl Dirasat. Hlm. 221 – 222.

[31] Ibid.

[32] Antara yang membezakan metod Hanafi dan Jumhur adalah Dr. Sharaf Qudah di dalam Ilmu Mukhtalif al-Hadith Usuluhu wa Qawaiduhu.

[33] Dr. Syarif Hatim al-Auni. (2021). Syarh al-Hadith an-Nabawi. Beirut – Markaz Nama’ lil Buhuth wl Dirasat. Hlm. 221 – 286.

[34] Ibid.

[35] Ibid.

[36] Dr. Muhammad Thahir al-Jawwabi. (t.t.) Juhud Muhadithin fi Naqdi Matn al-Hadith An-Nabawi. Tunisia: Muassasat Abd al-Karim Bin Abdullah. Hlm. 25.

 

[37] Dr. Syaraf Qudah. (2001). Ilmu Mukhtalif al-Hadith Usuluhu wa Qawaiduhu. Hlm. 26 – 27.

[38] Dr. Yusuf al-Qaradawi. (2000). Kaifa Nata’mul ma’a As-Sunnah  An-Nabawiah. Kaherah: Dar as-Syuruq. Hlm. 117 – 119.  

[39] Abu Abdullah. Muhammad Bin Ismail al-Bukhari. (1993). Dimasyq: Dar Ibn Katsir.  Sahih al-Bukhari(Jilid 1. Hlm..307. Hadith No. 862.

[40] Al-Tirmizi, Muhammad Bin Isa. (1975). Sunan al-Tirmizi. Mesir: Matba’ah Musthafa al-Baabi al-Halabi. Cetakan 2. Tahqiq Muhammad Syakir. Jilid 2, Hlm 377.No. Hadith 503.

[41] Abu Bakr Ahmad Bin Amru Al-Bazzar. (1988). al-Bahr al-Zakhar. Beirut: Maktabah al-Ulum wa al-Hikam Tahqiq Adil Bin Saad. Jilid 12, Hlm 324. No. Hadith. 6186.

[42] Al-Imam Ahmad Bin Hanbal. (2001). Musnad Ahmad. Muassasah ar-Risalah. Jilid 19, Hlm. 310. No Hadith. 12299.

[43] Abu Daud Sulaiman Bin al-Asyast al-Sajistani. (2009). Sunan Abi Daud. Tahqiq Al-Arnauth. Dar Ar-Risalah Al-Alimiyyah. Jilid 2, Hlm 311. No. Hadith 1084.

[44] Al-Imam Al-Hafiz Ahmad Bin Ali Bin Musanna al-Tamimi. (2013). Musnad Abi Ya’la al-Muusili. Kaherah: Dar al-Hadith. Jilid 6, Hlm 248.

[45] Badr ad-Din al-’Aini. (2006). Maghani al-Akhyar fi Syarhi Usami Rijal Ma’ani al-Atsar. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. Jilid 1. Hlm. 370.

[46] Muhammad Bin Hibban. (1973). as-Tsiqat. Hyderabad: Dairatul Ma’arif al-Utmaniyyah. Jilid 7, Hlm. 324.

[47] Abu Hamid al-Jurjani. (1997). Al-Kamil fi Dhuafa’ ar-Rijal. Beirut – Al-Kutub al-Ilmiyyah. Jilid 7, Hlm 144.

[48] Muhammad al-Khadir Bin Sayyid Abdullah al-Syanqiti. (1995). Kausar al- Ma’ani al-Darari fi Kasyf Khabaya min Sahih al-Bukhari. Beirut: Muassasah ar-Risalah. Jilid 10. Hlm. 76.

[49] Al-Bukhari, Muhammad Bin Ismail.

[50] Abu Hassan Ali Bin Umar ad-Daraqutni. (2004). Sunan Daraqutni. Beirut – Muassasah ar-Risalah. Jilid 2, Hlm. 335. Hadith No. 1625.

[51] Ibn Hajar al-Asqalani. (1415H). Al-Isabah fi Tamyiz As-Sahabah. Beirut – Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. Jilid 3, Hlm. 167.

[52] Ibn Abi Hatim. (1952). Al-Jarh wa al-Ta’dil. Beirut: Dar al-Ihya’ at-Turath. Jilid 5, Hlm. 382.

[53] Muhammad al-Khadir Bin Sayyid Abdullah al-Syanqiti. (1995). Kausar al- Ma’ani al-Darari fi Kasyf Khabaya min Sahih al-Bukhari. Beirut: Muassasah ar-Risalah. Jilid 7. Hlm. 163.

[54] Muhammad Bin Mukarram Ibn Manzur. (1414H). Lisan al-Arab. Beirut – Dar al-Sodir. Cetakan ke-3.. Jilid 11, Hlm. 578.

[55] Ibid. Jilid 14, Hlm. 475.

[56] Ibn Rejab al-Hanbali. (1996). Fath al-Bari Syarh al-Bukhari. Madinah: Maktabah Ghuraba’ al-Atsariah. Jilid 8. Hlm 169 – 180.

[57] Dua hadith sokongan Jumhur adalah seperti berikut:

عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ أَنَّهُ سَأَلَ جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ مَتَى كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يُصَلِّي الْجُمُعَةَ قَالَ كَانَ يُصَلِّي ثُمَّ نَذْهَبُ إِلَى جِمَالِنَا فَنُرِيحُهَا حِينَ تَزُولُ الشَّمْسُ

Daripada Jaafar Bin Muhammad daripada ayahnya, beliau bertanya Jabir Bin Abdillah Bilakah Rasulullah SAW bersolat Jumaat. Jawab Jabir: Baginda bersolat Jumaat kemudian kami pergi kepada unta-unta kami dan kami merehatkannya ketika tergelincir matahari.

 

عَنْ عَمْرِو بْنِ دِينَارٍ عَنْ يُوسُفَ بْنِ مَاهِكٍ قَالَ قَدِمَ مُعَاذُ بْنُ جَبَلٍ عَلَى أَهْلِ مَكَّةَ وَهُمْ يُصَلُّونَ الْجُمُعَةَ وَالْفَيْءُ فِي الْحَجَرِ فَقَالَ لَا تصلوا حَتَّى يفِيء الْكَعْبَةُ مِنْ وَجْهِهَا

Daripada Amru Bin Dinar daripada Yusuf Bin Mahikin katanya Muaz Bin Jabal datang kepada penduduk Mekah ketika mereka sedang bersolat Jumaat dan bayang-bayang masih dalam batu (tidak kelihatan). Maka beliau berkata: Janganlah kamu bersolat sehingga bayang telah menutupi sebahagian muka kaabah.

 

Hadith sokongan bagi Hanabilah adalah seperti berikut:

عَنْ سلمةَ بْنِ الْأَكْوَعِ قَالَ كُنَّا نُصَلِّي مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم الْجُمُعَةَ ثُمَّ نَرْجِعُ فَلَا نَجِدُ لِلْحِيطَانِ فَيْئًا نَسْتَظِلُّ بِهِ

Daripada Salamah Bin al-Akwa’ katanya: Kami bersolat Jumaat bersama-sama Rasulullah SAW kemudian kami pulang dan kami tidak dapati pada dinding-dinding bayang yang dapat kami berteduh dengannya.

 

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ كُنَّا نُصَلِّي مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم الْجُمُعَةَ ثُمَّ نَرْجِعُ إِلَى الْقَائِلَةِ فَنَقِيلُ

Daripada Anas Bin Malik katanya: Kami bersolat Jumaat bersama Rasulullah SAW, kemudian kami pulang ke tempat istirehat maka kami beristirehat pada waktu pertengahan hari.

 

[58] Kementerian Waqaf dan Hal Ehwal Islam Kuwait. (1431H). Al-Mausua’ah al-Fiqhiyyah al-Kuwaitiyyah. Mesir- Mutabi’ Dar al-Sofwah. Jilid 27, Hlm 197. Ibn Battal Abu al-Hassan Ali Bin Al-Khallaf. (2003). Riyadh: Maktabah Ar-Rusyd. Jilid 2. Hlm. 497.